جیوه چیست و چه کاربردهایی دارد؟

جیوه یا ژیوه عنصری شیمیایی با نماد Hg  و عدد اتمی ۸۰ در جدول تناوبی است. این عنصر شیمیایی در پارسی میانه به نام ژیوگ شهرت داشته که به معنی زیستن یا زنده بوده‌است. جیوه همچنین در زبان‌های دیگر به نام نقره‌ی زنده شناخته می‌شود. جالب است بدانید در زبان یونانی از این عنصر با نام “hydr” به معنی آب و  “argyros” به معنی نقره‌ یا به عبارتی آب و نقره یاد شده‌است. این فلز یکی از معدود عناصری است که دارای یک نماد کیمیاگری است. استفاده از جیوه‌ی نقر ه‌ای رنگ قرن‌ها از رایج‌ترین روش‌ها برای جداسازی طلا آزاد یا طبیعی از خاک و سنگ‌های طبیعی حاوی طلا و نقره بوده‌است.

جیوه به سیماب (از سیم به معنی نقره و آب تشکیل شده) نیز شهرت دارد که در دما و فشار استاندارد به شکل مایع است. این عنصر به دلیل آن‌که دارای کشش سطحی منفی است، خیس کننده نیست. از این رو در لوله‌های مویین به شکل محدب و برآمده دیده شده و هیچ‌گاه جذب مواد دیگر نمی‌شود.

مشخصات اولیه‌ی جیوه

جیوه با علامت اختصاری Hg  و عدد اتمی ۸۰ در جدول تناوبی شناخته می‌شود. این عنصر فلزی سنگین ، نقره‌ای رنگ ، یک ظرفیتی یا دو ظرفیتی است که هادی ضعیفی برای گرما اما هادی مناسبی برای الکتریسیته است که در دمای اتاق به شکل مایع است.

این عنصر هفت ایزوتوپ پایدار دارد و از انبساط حرارتی حجمی ثابتی برخوردار است و واکنش پذیری آن نسبت به روی و کادمیوم کم‌تر است که جایگزین هیدروژن اسیدها نمی‌گردد. از مهم‌ترین نمک‌های این فلز می‌توان به  کلرید جیوه که بسیار خورنده ، پالایش شده و به ‌شدت سمی است، اشاره داشت. فولمینات جیوه ترکیب دیگری است که از آن به عنوان یک چاشنی در مواد منفجره استفاده می‌شود. سولفید جیوه نیز در شنگرف وجود دارد که به عنوان رنگدانه مرغوب برای رنگسازی کاربرد دارد.

جیوه به طور تقریبی با تمامی فلزات معمولی (به غیر از آهن) که طلا و نقره از مهم‌ترین آن‌هاست آلیاژ می‌سازد. این عنصر نقره‌ای و درخشنده از آب به میزان ۱۳.۶مرتبه سنگین تر است که در دمای ۳۸.۸۳- درجه‌ی سانتی‌گراد ذوب شده و در دمای ۳۵۶.۷۳ درجه به جوش می‌آید .

تاریخ کشف

این عنصر در گورهای متعلق به ۱۵۰۰سال قبل از میلاد یافت شده‌ است. این فلز را چینی‌ها و هندی‌های باستان شناخته بودند که یونانیان از آن در پمادها و رومیان از آن در لوازم آرایش استفاده می‌کردند. جالب است بدانید که در سده‌ی هجدهم و نوزدهم برای ساختن کلاه‌های نمدی، کلاه‌دوزان برای جداکردن موی حیوانات، نیترات جیوه مصرف می‌کردند که این موضوع خود منجر به آسیب‌های مغزی درمیان کلاه‌دوزان شد.

جیوه کجا یافت می‌شود؟

این عنصر کمیاب پوسته‌ی زمین در کانی‌های محلی یا در cinnabar , corderoite , livingstonite  و سایر مواد معدنی یافت می‌شود. HgS فراوان‌ترین سنگ معدن جیوه بوده و نکته‌ی جالب این موضوع است که پنجاه درصد جیوه‌ی مورد نیاز  دنیا از اسپانیا و ایتالیا و بیش از پنجاه درصد باقی مانده از یوگوسلاوی، روسیه و شمال آمریکا تأمین می‌شود. شایان ذکر است که این فلز را با روش گرم کردن cannibar در جریان هوا و تغلیظ بخار آن استخراج می‌کنند.

این عنصر از نظر زمین‌شناسی با عنصرهایی که فراوانی بالایی در پوسته دارند ترکیب نمی‌شود. به همین دلیل سنگ معدن‌های جیوه نسبت به سنگ‌های معمولی دارای غلظت بالاتری از این عنصر هستند. جیوه در کانی‌هایی همانند شنگرف، کوردرویت، لیوینگ ستونیت و … نیز یافت شده‌است. شنگرف از جمله معمول‌ترین سنگ معدن جیوه است. سنگ معدن‌های جیوه در فصل‌های داغ یا در نواحی آتشفشانی یا در کمربندهایی که سنگ‌هایی با چگالی بالا با نیروی بزرگی به بیرون پوسته کشیده شده‌اند، یافت می‌شود.

کاربردهای مهم Hg

. این عنصر کاربرد برقی و الکترونیکی دارد و از آن در ساخت مواد شیمیایی صنعتی استفاده می‌شود.

. از این عنصر شیمیایی در دماسنج‌ها به‌خصوص برای حرارت‌های بالا استفاده می‌شود.

. این عنصر در فشارسنج‌ها ، پمپ‌های انتشار و بسیاری از وسایل آزمایشگاهی دیگر کاربرد دارد.

. برای تهیه طلا از سنگ معدن مورد استفاده قرار می‌گیرد.

. از جیوه‌ی گازی نیز در لامپ‌های بخار و تابلوهای تبلیغاتی استفاده می‌‌شود.

سویچ‌های جیوه‌ای، حشره‌کش‌ها ، داروهای دندان، باتری‌های جیوه‌ای برای تولید هیدروکسید سدیم و کلر ، الکترود در برخی انواع الکترولیز ، باتری‌ها ( پیل‌های جیوه‌ای ) و کاتالیزورها از دیگر کاربردهای این عنصر شیمیایی است.

نکات مهم در مورد Hg

این عنصر شیمیایی با اکثر اسیدها همانند اسید سولفوریک رقیق واکنش نشان نمی‌دهد. این درحالی است که این عنصر مهم اسیدهای اکسیدکننده‌ای همچون اسیدسولفوریک غلیظ و اسید نیتریک را حل می‌کند و سولفات و نیترات و کلرید جیوه از خود برجای می‌گذارد. شایان ذکر است که جیوه حتی با تکه‌های کوچک جامد گوگردی هم واکنش نشان می‌دهد. این مواد در کیت‌های نشت جیوه برای جذب بخارهای جیوه نیز کاربرد دارد.

علائم تماس با این عنصر

در مراحل اولیه‌ی تماس با جیوه ممکن است شما علائمی نظیر تاری دید، تحریک‌پذیری، سوزش و خارش پوست،‌ زخم شدن دهان، التهاب لثه، راه افتادن آب دهان مواجه شوید. اما علائمی که در مراحل بعد شما را با مشکل مواجه خواهد کرد علائمی نظیر تنگی نفس، بی‌حسی و سوزش، لرزش، عدم هماهنگی، کم شدن بینوایی و همچنین شنوایی خواهد بود.

به این نکته دقت فرمایید که کودکان به ویژه در دوران جنینی، جمعیت‌هایی که اغلب از ماهی و غذاهای دریایی مصرف می‌کنند، دندان‌پزشکان و کارگران کارخانه‌هایی که در محل کار با جیوه کار می‌کنند از جمله افرادی هستند که بیش‌تر در معرض خطرند.

در هنگام ورود جیوه به بدن چه اقدامی انجام دهیم؟

این عنصر یکی از فلزات سنگین موجود در محیط زیست و مواد غذایی است. از جمله راه‌کارهای طبیعی برای مقابله با ورود این عنصر می‌توان به مصرف محصولات لبنی، کلم بروکلی، ماهی کیلکا، ساردین و سبزیجات اشاره داشت.

ویتامین E و سلنیوم نیز از جمله موادی هستند که خنثی‌ کننده‌ی اثرات جیوه بر بدن محسوب می ‌شوند. از این رو سعی کنید از مغزهای آجیل، حبوبات، زرده تخم ‌مرغ، سبزیجات حاوی برگ سبز تیره و گوجه فرنگی برای پیشگیری از مسمومیت با این فلز استفاده نمایید.

قطع فوری تماس با جیوه، درمان‌های حمایتی و درمان با ترکیبات کلیتور از جمله راه‌های اصلی درمان مسمومیت با جیوه به شمار می‌روند.